26» إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ
همانا خداوند از اينكه به پشه‌اى (يا فروتر) يا بالاتر از آن مثال بزند شرم ندارد، پس آنهايى كه ايمان دارند مى‌دانند كه آن (مثال) از طرف پروردگارشان به حقّ است، ولى كسانى كه كفرورزيدند گويند: خداوند از اين مثل چه منظورى داشته است؟ (آرى،) خداوند بسيارى را بدان (مثال) گمراه و بسيارى را بدان هدايت مى‌فرمايد. (امّا آگاه باشيد كه) خداوند جز افراد فاسق را بدان گمراه نمى‌كند.
نکته ها
كلمه «بعوض» به معناى پشه ريز است و ريشه‌ى آن از «بعض» مى‌باشد كه به جهت كوچكى جثّه به آن اطلاق شده است. «1»
مثال‌هاى قرآن، براى همه‌ى مردم است و از هر نوع مثلى نيز در آن آمده است: «وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِي هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ» «2» البتّه اين مثل‌ها را نبايد ساده انگاشت، زيرا دانشمندان، حقيقت و باطن آن را درك مى‌كنند: «وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما يَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ» «3» در مثال زدن، تذكّر، تفهيم، تعليم، بيان و پرده‌بردارى از حقايق نهفته است و در كتاب‌هاى آسمانىِ پيشين نيز همانند تورات و انجيل و در سخنان رسول اكرم و اهل‌بيت عليهم السلام فراوان ديده مى‌شود. در تورات بخشى به نام «أمثال سليمان» وجود دارد.
بعضى از مخالفان اسلام كه از برخورد منطقى و آوردن مثلِ قرآن عاجز ماندند، مثال‌هاى قرآن را بهانه قرار داده و مى‌گفتند: شأن خداوند برتر از آن است كه به حيواناتى چون مگس يا عنكبوت مثال بزند. «4» و اين مثال‌ها با مقام خداوند سازگار نيست. و بدينوسيله در آيات
«1». مفردات راغب.
«2». روم، 58.
«3». عنكبوت، 43.
«4». در سوره عنكبوت آيه 41، قدرت‌هاى غيرالهى به خانه عنكبوت تشبيه شده و در سوره حجّ‌آيه 73 فرموده كه ديگران حتّى توانايى آفريدن يك مگس را ندارند.
جلد 1 - صفحه 82
قرآن تشكيك مى‌كردند. «1» خداوند با نزول اين آيه به بهانه‌گيرى‌هاى آنان پاسخ مى‌دهد.
سؤال: آيا خداوند گروهى را با قرآن و مثال‌هاى آن گمراه مى‌كند؟
پاسخ: خداوند كسى را گمراه نمى‌كند، بلكه هركس در برابر حقايق قرآن بايستد، خود گمراه مى‌شود و بدين معنى مى‌توان گفت: قرآن، سبب گمراهى او گرديد. چنانكه در پايان همين آيه مى‌فرمايد: «وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ» يعنى فسق مردم سبب گمراهى آنان مى‌شود.
ستى مگر مى‌شود خداوند مردم را به ايمان تكليف كند، ولى خودش آنان را گمراه كند!؟ و مگر مى‌شود اين همه پيامبر و كتب آسمانى نازل كند، ولى خودش مردم را گمراه كند!؟ مگر مى‌شود از ابليس به خاطر گمراه كردن انتقاد كند، ولى خودش ديگران را گمراه كند!؟
گرچه در اين آيه، هدايت و گمراهى بطور كلّى به خداوند نسبت داده شده است، ولى آيات ديگر، مسئله را باز نموده و مى‌فرمايد: «يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنابَ» «2» خداوند كسانى را هدايت مى‌كند كه به سوى او برود. و «يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ» «3» كسى‌كه به دنبال كسب رضاى او باشد. و «الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا» «4» آنان كه در راه او جهاد كنند. و كسانى كه با اختيار خود در راه كج حركت كنند، خداوند آنان را به حال خود رها مى‌كند. مراد از گمراه كردن خدا نيز همين معناست. چنانكه درباره كافران، ظالمان، فاسقان ومسرفان‌جمله «لا يهدى» بكار رفته است. به‌قول سعدى:
راه است وچاه وديده بينا وآفتاب
تا آدمى نگاه كند، پيش پاى خويش
چندين چراغ دارد وبى‌راهه مى‌رود
بگذار تا بيفتد وبيند، سزاى خويش
«1». اصولًا چرا خداوند از مثال زدن به پشه، شرم كند؟ مگر آفريدن پشه، شرم داشت كه مثال زدن به آن نيز شرم داشته باشد؟ كوچكى پشه نبايد مورد بهانه باشد، زيرا همين پشه تمام اعضاى فيل را در اندازه كوچكتر دارد و علاوه بر آن دو شاخك نيز دارد. خرطوم تو خالىِ آن همانند ظريف‌ترين ودقيق‌ترين سرنگ است كه مى‌تواند اين پشه‌ى كوچك، بزرگترين حيوان را عاجز كند. از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه به كوچكى پشه ننگريد كه هرچه فيل دارد او هم دارد، به علاوه دو بال كه فيل ندارد. «تفسير مجمع‌البيان».
«2». رعد، 27.
«3». مائده، 16.
«4». عنكبوت، 69.
جلد 1 - صفحه 83
پیام ها
1- حيا و شرم در مواردى است كه كار شرعاً، عقلًا يا عرفاً مذموم باشد. امّا در بيان حقايق، شرم و خجالت پسنديده نيست. «لا يَسْتَحْيِي»
2- حقايق والا و مهم را مى‌توان با زبان ساده ومثال بيان نمود. «أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا»
3- مؤمن كلام خدارا باور دارد و مطيع آن است. «فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ»
4- مثال‌هاى قرآن، وسيله تربيت و رشد است. «فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ»
5- مثال‌هاى قرآن، حقّ ودر مقام بيان حقايق است. «أَنَّهُ الْحَقُّ»
6- انسانِ حقيقت‌جو، از هر نورى راه را مى‌يابد، ولى شخص بهانه‌گير و اشكال‌تراش، به هر چراغى خرده مى‌گيرد. «ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا»
7- كفر و لجاجت، عامل بهانه‌گيرى است. «ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا»
8- فسق، موجب گمراهى ومانع شناخت حقايق است. «وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ»
9- مثال‌هاى قرآن، وسيله هدايت يا ضلالت است. «يُضِلُّ بِهِ، يَهْدِي بِهِ»*
10- خداوند، پيمان‌شكن را فاسق و فاسق را گمراه مى‌كند. «وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ»
پانویس
طبرسی، مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 1، ص 111.
محمدباقر محقق، نمونه بينات در شأن نزول آيات از نظر شیخ طوسی و ساير مفسرين خاصه و عامه، ص 8.
ابوعبدالرحمن عبدالله بن مسعود بن غافل هذلى مادرش ام‌عبد دختر عبود بوده از صحابه معروف رسول خدا صلی الله علیه و آله است. از حيث بدن ضعيف الجثة و كوتاه قد بوده و افتخار خدمتگذارى پيامبر را داشته است در سال 32 هجرى در سن شصت و اندى در مدينه وفات يافت و طبق وصيت خودش وى را شبانه در بقيع مدفون ساختند و در تفسير مورد ثقه و اطمينان است و شيخ بزرگوار او را از ثقات مفسرين شمرده است.
منابع
تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم
تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش، چاپ پنجم
محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه.
