حکیم فیلسوف :خیام نیشابوری

حجه الحق، حكيم ابوالفتح عمر بن ابراهيم خيام نيشابوري، حكيم، فيلسوف، رياضيدان و منجّم قرن پنجم و اوايل قرن ششم ه-.ق است. سبب شهرت او به خيام معلوم نيست، احتمال داده اند كه پدرش خيمه دوز بوده است و به همين دليل او را “خيام” يا “خيامي” نام نهاده اند.

زندگي او در هاله اي از ابهام فرورفته و با افسانه هايي نيز آميخته شده است. عده اي مي گويند كه او در كودكي با خواجه نظام الملك و حسن صبّاح هم شاگردي بوده، گروهي ديگر به نقش او در ساختن زيج ملكشاه اشاره كرده اند كه هر دوي اينها خالي از اشكال نيست. از كهن ترين منابعي كه درباره خيام و زندگي او سخن گفته است، مي توان كتاب “ميزان الحكمه” از عبدالرحمان خازني، كتاب “الزاجر للصغار” از زمخشري، چهارمقاله عروضي و نيز نامه اي منسوب به سنايي غزنوي را نام برد.

معاصران او، وي را تالي حكمت ابوعلي سينا مي دانند و در احكام نجوم، قول او را مسلم مي شمارند. براي حكيم سفرهايي به سمرقند، بلخ، هرات، اصفهان و حجاز ذكر كرده اند. مشهور است كه در عراق و خراسان به تدريس حكمت و مطالعه در علوم رياضي مشغول بوده است. گفته اند در تدريس بخلي داشته است كه شايد به خاطر نيافتن شاگردي مناسب براي درك اين حقايق باشد.

با تمام فرزانگي، مردي تندخود بوده و به دليل آگاهي به حقايق و اظهار حيرت و سرگشتگي در حقيقت احوال وجود و ترديد در آخرت و ترغيب به استفاده از لذايذ موجود و حال و امثال اين مسايل، كه همه خارج از حدود ذوق و درك مردم ظاهربين است، مورد كينه ي علماي دين بوده است.

شهرت خيام به واسطه ي رباعيات اوست. البته در تعداد رباعيات منسوب به خيام جاي ترديد است. مضمون عمده ي غالب رباعيات او شك و حيرت، توجه به مرگ و فنا و تذكار ضرورت و اغتنام عمر است و از بعضي جهات افكار او با افكار ابوالعلاء معري، شاعر عرب، شباهت دارد و اين موارد شباهت قابل توجه است.

در تعداد رباعيات واقعي او بحث است. پيداست كه از قبل از قرن 9 و 10 ه-.ق، تعداد اين رباعيات در نسخ مختلف رو به فزوني نهاده و به جهات مختلف، هر رباعي كه گوينده ي آن مشخص نبوده و مضومنش با بعضي از گفته هاي خيام مناسب بوده به او نسبت داده اند. قديمي ترين مآخذي كه در مورد رباعيات او سخن گفته اند عبارتند از “تاريخ گزيده"، “مونس الاحرار"، “تاريخ جهانگشاي جويني"، “مرصادالعباد” و “تاريخ الحكماء” اثر شهرزوري.

خيام و مستشرقين: شهرت خيام فقط محدود به ايران نيست، بلكه افرادي چون “فيتز جرالد” انگليسي به ترجمه اشعار و رباعيات او پرداخته اند و از اين جهت، حكيم نيشابوري در اروپا نيز شهرت به سزايي دارد. رباعيات خيام به زبانهاي گوناگون پي درپي به چاپ رسيده است. از مشهورترين چاپهاي رباعيات او مي توان چاپ ژوكوفسكي، فردريش روزن، آربري و كريستين را ذكر كرد.

خيام در سال 509 يا 517 ه-.ق درگذشت و در صحن امامزاده محروق در شهر نيشابور به خاك سپرده شد.

چندآثارحکیم

- رساله اي در جبر و مقابله

- رساله في شرح ما اشكل من مصادرات اقليدس و همچنين مختصري در طبيعيات

- رساله در كون و تكليف

- رساله اي منسوب به او به نام “نوروزنامه”

- مجموعه رسائل عمر خيام

- الجواب عن ثلاث مسائل، الضياء العقلي، رساله في الوجود، رساله في كليه الوجود

- كتاب الزيج الملكشاهي

آثار