اهمیت رسیدگی به معیشت خانواده
خانواده از جمله مهم ترین موضوعاتی است که قرآن و عترت (علیهم السلام) بسیار روی آن تأکید نموده اند و این به دلیل نقش بسیار مهم خانواده در نظام الهی است؛ چرا که انسان های پاک و صالح و همچنین انسان های غیر صالح از درون خانواده ها پا به عرصۀ اجتماع می گذارند و اثرگذار خواهند بود. هر اندازه که افراد صالح در جامعه افزایش پیدا کنند و اهل اسراف و نیرنگ نباشند، خداوند خیر و برکات بیشتری را برای مردم آن دیار جاری می فرماید. خداوند در این رابطه می فرماید: ﴿وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ﴾؛ و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می گشودیم.[1]
یکی از مصادیق مهم در عرصۀ خانواده پیگیری معیشت و رزق اهل منزل است که برای هر مؤمنی که شرایط برای او فراهم باشد، امری لازم و ضروری است. در باب اهمیت کسب رزق و معیشت خانواده امام رضا (علیه السلام) می فرمایند: «مرد را سزاوار است که زندگى عیالش را توسعه دهد تا مرگش را آرزو نکنند»[2]﴿وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلاَّ غُرُوراً﴾؛ «با سواران و پیادگانت بر آنها بتاز و با آنان در اموال و اولاد شرکت کن و به ایشان وعده بده و شیطان جز فریب به آنها وعده نمی دهد.»[5]؛ اما سؤالی که باید در اینجا بررسی شود این است که تعریف معیشت چیست و به چه معنایی است؟ در لغت معیشت را گفته اند: «براى چیزى است که با آن زندگى مى شود و از عیش مشتق شده است»[3] و یا گفته اند: «معیشت گاهى اسم است و به طعام و شراب و غیره که وسیله زندگى است گفته می شود.»[4]؛ بنابراین برای تأمین ملزومات مادی زندگی از اصطلاح معیشت استفاده می کنند که همگی زیرمجموعۀ رزق و روزی قرار می گیرند. یک مؤمن همچنان که باید در پی معیشت خانواده باشد، باید مراقبت کند تا در دام ارزاق شبهه ناک و حرام نیافتد. خانواده ای که می خواهد افراد صالحی تحویل اجتماع دهد تا در رشد معنوی و مادی جامعه تأثیرگذار باشند، باید سفرۀ خود را از هر گونه شبهه و حرامی پاک نگاه دارد. ابلیس که از جمله اولین و مهم ترین دشمنان بشریت است متوجه این مهم بوده و از اول بنا را بر این گذاشت که اموال و رزق بشریت را ناپاک کند. آنجا که خداوند در قرآن می فرماید:

شاخصه های مؤمن در قبال معیشت خانواده
حال بحث شاخصه های مؤمن در قبال معیشت خانواده را از جهات مختلف مورد بررسی قرار می دهیم. همان طور که قبلاً اشاره شد، بحث معیشت خانواده، با بحث تأمین رزق ارتباط موضوعی پیدا می کند و اگر هر کدام از این دو را مورد غفلت قرار دهیم، حق مطلب ادا نشده است و به تکلیف خود نتوانسته ایم عمل کنیم؛ یعنی کسی که خداوند به او برکت در رزق مادی عطا کرده است، اگر نسبت به تأمین معیشت خانوادۀ خود بی تفاوت باشد، مورد رضایت خداوند قرار نمی گیرد و از طرفی اگر کسی نسبت به تأمین معیشت خانواده به دنبال رزق پاک و کافی ـ در صورت توان ـ نباشد، او هم مورد رضایت خداوند قرار نمی گیرد؛ بنابراین در ذیل به برخی شاخصه های مهم در قبال معیشت خانواده اشاره ای می شود.

دوری از حرام
هر یک از مؤمنین در کاری که مشغول به فعالیت هستند، باید با توجه به احکام عملی دین اسلام رزق خود را از هر گونه شبهه ای حفظ کنند تا به کسب حرام کشیده نشوند. در مورد مذمت رزق حرام روایات فراوانی در منابع دینی ما موجود است که در اینجا به یک مورد اشاره می کنیم؛ حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «هر گوشتى از حرام روید دوزخ را سزد».[6] با توجه به این روایت، جهت حفظ از آتش جهنم، هم باید خود و هم خانوادۀ خود را از مال حرام دور بداریم.

کسب حلال با رعایت تقوا
رعایت تقوا مهم ترین عاملی است که مؤمنین را از دام شیاطین و از افتادن به وادی هلاکت حفظ می کند؛ امام رضا (علیه السلام) در این مورد روایت قابل تأملی دارند که فرمودند: «در طلب روزی، تقوا را رعایت کن و حد اعتدال را در طلب روزی در پیش گیر و کسب خود را از آلوده شدن به حرام حفظ کن و بدان که روزی دو گونه است: رزقی که تو در طلب آنی و رزقی که آن طالب توست. پس آن رزقی را که تو به دنبال آن می روی از طریق حلال دنبال کن؛ زیرا اگر آن را از حرام به دست آوری، به عنوان رزق تو محسوب می شود و از ارزاق حلالی که برای تو مقدر شده کسر می شود؛ زیرا همان رزق تو است و چاره ای نداری جز آن که همان را مصرف کن»[7]. این روایت جامعیت زیادی دارد و جا دارد به تک تک نکات آن توجه خاصی شود.

نفقه
نفقه عبارت است از «نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و هر آنچه را به صورت عادت یا احتیاج لازمۀ زندگی وی باشد.»[8] موضوع نفقه از جمله احکام مهم اسلام است که مردِ خانواده، نسبت به آن باید اهتمام داشته باشد. می توان گفت با این توضیح، موضوع نفقه همان تأمین معیشت خانواده است که یک مؤمن باید واجد آن باشد. امام رضا (علیه السلام) در روایتی مهمی می فرمایند: «بدان که دادن نفقه براى خود و خانواده صدقه است و کسی که براى خانواده از راه حلال زحمت می کشد، همانند مجاهد در راه خداست»[9]؛ که در اینجا بار دیگر به اهمیت والای رزق حلال اشاره شده است.

وسعت زندگی
مؤمنی که خداوند توفیق خیر و برکت مادی و معنوی را به او عطا کرده است و از لحاظ مادی به وسعی رسیده است که می تواند صاحب منزل بهتری شود و به زندگی خود وسعت دهد، لازم است این امورات را انجام دهد. امام رضا (علیه السلام) در این زمینه فرمودند: «صاحبُ النّعمةِ یَجِبُ انْ یُوَسّع على عیالهِ»؛ افرادى که از نعمتى برخوردارند باید بر زن و فرزند خود گشایش دهند.[10]خانواده بهترین جایگاهی است که شخص می تواند مهر و محبت خود را در آن خرج کند و البته باید این امر طوری باشد که به روحیۀ معنوی خانواده اثر منفی نگذارد و ایشان را غرق در مادیات نکند. به طوری که از خرید وسایل بسیار لوکس و گران قیمت پرهیز کند و به خرید وسایل اولیۀ زندگی قناعت کند. اهل بیت (علیهم السلام) با وجود این که وسعت مال داشتند و خانوادۀ خویش را تأمین می کردند، ولی حساسیت ایشان در قبال تجملات هم قابل توجه بوده است.

عوامل افزایش روزی
شاید برای مخاطب سؤال ایجاد شود که چه اعمالی باعث جلب بیشتر ارزاق الهی می شود تا به وسیلۀ آن ها بتوان معیشت خانوادۀ خویش را بیش از پیش تأمین کرد؛ برای پاسخ به این سؤال لازم است به برخی از عوامل افزایش رزق و روزی که در روایات آمده است اشاره کنیم. در احادیث معصومین (علیهم السلام) علل و عواملی را در جهت باز شدن ابواب ارزاق الهی بر شمردند که در ذیل به مواردی اشاره می شود.
1- صلۀ ارحام؛ امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند: «بحسن الأخلاق تدرّ الأرزاق»؛ اخلاق نیکو سبب فزونی و سرازیر شدن رزق و روزی می گردد.[11]
2- تقواپیشگی و نیکوکاری؛ امام باقر (علیه السلام) می فرمایند: «نیکوکاری و صدقه، زدایندة فقر و افزایش دهندة عمر است و آن دو انسان را از نود گونه مرگ بد، بیمه می کنند».[12]
3- نیت پاک؛ امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «مَنْ حَسُنت نیّته زاد الله فی رزقه»؛ هر کس نیتش را نیکو گرداند خداوند روزیش را زیاد می کند.[13]
4- رفق و مدارا؛ امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: «مَنِ اسْتَعْمَلَ الرِّفْقَ اسْتَدَرَّ الرِّزْق »؛ هر کس نرمی و ملایمت با مردم را در پیش گیرد، روزیش زیاد می شود.[14]
همان طور که ملاحظه می کنیم رابطۀ مستقیمی بین رزق و امورات معنوی وجود دارد که یک مؤمن باید واجد آن ها شود تا بهرۀ بیشتری از نعمات الهی ببرد؛ البته اهل بیت (علیهم السلام) جنبۀ معنوی امورات را هم مدنظر دارند و آن را اصل می دانند. پس در بحث تأمین و پیگیری معیشت خانواده، شاخصه های زیادی را باید واجد شد که در این مقاله به برخی از این شاخصه ها اشاره شد.


کتابنامه:
* قرآن مجید
1- تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، یک جلد، دفتر تبلیغات، ایران؛ قم، چاپ اول، 1366ش.
2- راغب اصفهانی، حسبن بن محمد، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، 4جلد، مرتضوی، ایران؛ تهران، چاپ دوم، 1374ش.
3- قرشی بنایی، علی اکبر، قاموس قران، 7جلد، دارالکتب الاسلامیة، ایران؛ تهران، چاپ ششم، 1412ق.
4- کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی (ط - الإسلامیة)، 8جلد، دارالکتب الإسلامیة، ایران؛ تهران، چاپ چهارم، 1407ق.
5- مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالانوار (ط ـ بیروت)، 111جلد، دار إحیاء التراث العربی، لبنان؛ بیروت، چاپ دوم، 1403ق
6- مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، 26جلد، دارالکتب الاسلامیة، ایران؛ تهران، چاپ دوم، 1404ق.
7- منسوب به علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا (علیه السلام)، یک جلد، موسسة آل البیت (علیهم السلام)، ایران؛ تهران، چاپ اول، 1406ق.