شهید مطهری در آثار متعدد خودش مانند “حماسه حسینی” و “سيرى در سيره ائمه اطهار عليهم السلام” به مقايسه روش امام حسين عليه السلام با ساير ائمه عليهم السلام پرداخته و مطالبی سودمند درباره آن قیام جاودانه و پاسخ به پرسش مذکور ذکر کرده است که با مقداری تلخیص عبارت از چند نکته است:

نکته اول: در نظر بسيارى از مردم اين‏طور است كه روش امام حسين عليه السلام با ساير ائمه اطهار مثل روش امام حسن و امام سجاد و امام باقر و امام صادق و ساير ائمه عليهم السلام و حتى روش امير المؤمنين عليه السلام متفاوت و مختلف است و مثل اين است كه مكتب امام حسين عليه السلام مخصوص به خود اوست و هيچ يك از ائمه ديگر تابع اين مكتب و اين روش نبوده ‏اند و از روش و مكتب ديگرى پيروى مى‏ نموده ‏اند، و اين خودبه ‏خود عقده كور و اشكالى در دلها توليد مى‏ كند؛ بعلاوه ما بايد بدانيم كه در عمل چه نوع رفتار كنيم، بايد تابع آن مكتب باشيم يا تابع اين مكتب؟

 روشى كه شيعه با آن روش شناخته شده و ائمه دين آن را مشخص كرده‏ اند و از علامات و مختصات شيعه شناخته شده موضوع «تقيّه» است، به طورى كه كلمه «شيعه» و «تقيه» مثل «حاتم» و «جود» لازم و ملزوم يكديگر شناخته شده‏ اند. همه ائمه دين تقيه مى‏ كرده‏ اند، حالا چطور شد كه امام حسين عليه السلام در اين ميان تقيه نكرد و قيام نمود؟

اگر تقيه حق است چرا امام حسين عليه السلام تقيه نكرد و حال آنكه موجبات تقيه كاملًا براى امام حسين فراهم بود، و اگر تقيه حق نيست پس چرا ساير ائمه اطهار تقيه مى‏ كرده ‏اند و به تقيه دستور مى‏ داده‏ اند؟

نکته دوم: هرچند معروف و مشهور اين است كه تقيه از مختصات شيعه است و غير شيعه قائل به تقيه نيست ولى اين شهرت اساسى ندارد؛ در غير شيعه هم تقيه هست. ..

نکته سوم: بايد ببينيم چطور شد امام حسين عليه السلام قيام كرد؟

در قيام حسين عليه السلام چند عامل را بايد در نظر گرفت: الف. از امام حسين براى خلافت يزيد بيعت و امضا مى‏ خواستند. آثار و لوازم اين بيعت و امضا چقدر بود؟

و چقدر تفاوت بود ميان صلح با معاويه و ميان بيعت با يزيد. به قول عقّاد اولين اثر اين بيعت، امضاى سبّ و لعن على عليه السلام بود كه در زمان معاويه شروع شده بود، و هم امضاى ولايتعهد و وراثت خلافت بود.

ب. خودش م ى‏فرمود: اصلى در اسلام است كه در مقابل ظلم و فساد نبايد سكوت كرد (اصل امر به معروف و نهى از منكر). خودش از پيغمبر روايت كرد: «مَنْ رَأى‏ سُلْطاناً جائِراً مُسْتَحِلا لِحُرُمِ اللَّه …». ايضاً مى‏ گفت: «أَ لا تَرَوْنَ انَّ الْحَقَّ لا يُعْمَلُ بِهِ …»

ج. مردم كوفه از او دعوت به عمل آوردند و نامه ‏ها نوشتند و هجده هزار نفر با مسلم بيعت كردند. بايد ديد آيا عامل اصلى، دعوت اهل كوفه بود و الّا أبا عبد اللَّه هرگز قيام يا مخالفت نمى ‏كرد و بيعت مى‏كرد؟ اين مطلب خلاف رأى و عقيده حسين عليه السلام بود و قطعاً چنين نمى‏ كرد، بلكه تاريخ مى‏گ ويد چون خبر امتناع امام حسين از بيعت به كوفه رسيد مردم كوفه اجتماع كردند و هم عهد شدند و نامه دعوت نوشتند. روز اول كه در مدينه بود از او بيعت خواستند، بلكه معاويه در زمان حيات خود از او بيعت خواست و حسين عليه السلام امتناع كرد. بيعت كردن با يزيد صحّه گذاشتن بر حكومت او بود كه ملازم بود با امضا بر نابودى اسلام (وَ عَلَىَ الْاسْلامِ السَّلامُ اذْ قَدْ بُلِيَتِ الْامَّةُ بِراعٍ مِثْلِ يَزيدَ).

پس موضوع امتناع از بيعت، خود اصالت داشت. حسين عليه السلام حاضر بود كشته بشود و بيعت نكند، زيرا خطر بيعت خطرى بود كه متوجه اسلام بود نه متوجه شخص او، بلكه متوجه اساس اسلام يعنى حكومت اسلامى بود نه يك مسأله جزئىِ فرعىِ قابل تقيّه.

نکته چهارم: امام حسين عليه السلام بدون پروا، با آنكه قرائن و نشانه ‏ها حتى گفته ‏هاى خود آن حضرت حكايت مى‏ كرد كه شهيد خواهد شد، قيام كرد. ولى امام صادق عليه السلام با آنكه به سراغش رفتند اعتنا ننمود و قيام نكرد، ترجيح داد كه در خانه بنشيند و به كار تعليم و تدريس و ارشاد بپردازد. به ظاهر، تعارض و تناقضى به نظر مى ‏رسد كه اگر در مقابل ظلم بايد قيام كرد و از هيچ خطر پروا نكرد پس چرا امام صادق عليه السلام قيام نكرد بلكه در زندگى مطلقا راه تقيه پيش گرفت، و اگر بايد تقيه كرد و وظيفه امام اين است كه به تعليم و ارشاد و هدايت مردم بپردازد پس چرا امام حسين عليه السلام اين كار را نكرد؟ …

ابا و امتناع امام صادق علیه السلام تنها به اين علت نبود كه مى‏ دانست بنى العباس مانع خواهند شد و آن حضرت را شهيد خواهند كرد. اگر مى‏ دانست كه شهادت آن حضرت براى اسلام و مسلمين اثر بهترى دارد شهادت را انتخاب مى‏كرد همان طورى كه امام حسين عليه السلام به همين دليل شهادت را انتخاب كرد. در آن عصر- كه به خصوصيات آن اشاره خواهيم كرد- آن چيزى كه بهتر و مفيدتر بود رهبرى يك نهضت علمى و فكرى و تربيتى بود كه اثر آن تا امروز هست؛ همان طورى كه در عصر امام حسين آن نهضت ضرورت داشت و آن نيز آن‏طور بجا و مناسب بود كه اثرش هنوز باقى است.

جان مطلب همين‏جاست كه در همه اين كارها، از قيام و جهاد و امر به معروف و نهى از منكرها و از سكوت و تقيه‏ ها، بايد به اثر و نتيجه آنها در آن موقع توجه كرد. اينها امورى نيست كه به شكل يك امر تعبدى از قبيل وضو و غسل و نماز و روزه صورت بگيرد. اثر اين كارها در مواقع مختلف و زمانهاى مختلف و اوضاع و شرايط مختلف فرق مى‏ كند. گاهى اثر قيام و جهاد براى اسلام نافعتر است و گاهى اثر سكوت و تقيه. گاهى شكل و صورت قيام فرق مى‏ كند. همه اينها بستگى دارد به خصوصيت عصر و زمان و اوضاع و احوال روز، و يك تشخيص عميق در اين مورد ضرورت دارد؛ اشتباه تشخيص دادن، زيانها به اسلام مى‏ رساند. …

مقصود اين است كه ائمه اطهار در هر زمانى مصلحت اسلام و مسلمين را در نظر مى‏ گرفتند و چون دوره ‏ها و زمانها و مقتضيات زمان و مكان تغيير مى‏ كرد خواه و ناخواه همان‏طور رفتار مى‏ كردند كه مصالح اسلامى اقتضا مى‏ كرد و در هر زمان جبهه ‏اى مخصوص و شكلى نو از جهاد به وجود مى‏ آمد و آنها با بصيرت كامل آن جبهه ‏ها را تشخيص مى‏ دادند. اين تعارض ها نه تنها تعارض واقعى نيست، بلكه بهترين درس آموزنده است براى كسانى كه روح و عقل و فكر مستقيمى داشته باشند، جبهه‏ شناس باشند و بتوانند مقتضيات هر عصر و زمانى را درك كنند كه چگونه مصالح اسلامى اقتضا مى‏ كند كه يك وقت مثل زمان سيد الشهداء عليه السلام نهضت آنها شكل قيام به سيف به خود بگيرد و يك زمان مثل زمان امام صادق عليه السلام شكل تعليم و ارشاد و توسعه تعليمات عمومى و تقويت مغزها و فكرها پيدا كند و يك وقت شكل ديگر. إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى‏ لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِيدٌ.

نکته پنجم: اينجا اين سخن به ميان مى‏آيد كه ساير ائمه چرا شهيد شدند؟ آنها كه تاريخ نشان نمى‏دهد كه در مقابل دستگاههاى جور زمان خودشان قيام كرده و شمشير كشيده باشند. آنها كه ظاهر سيره‏شان نشان مى‏دهد كه روششان با روش امام حسين متفاوت بوده است. بسيار خوب، امام حسين شهيد شد، چرا امام حسن شهيد بشود؟ چرا امام سجّاد شهيد بشود؟ چرا امام باقر و امام صادق و امام كاظم شهيد بشوند؟ و همين‏طور ساير ائمه.

جواب اين است: اشتباه است اگر ما خيال كنيم روش ساير ائمه با روش امام حسين در اين جهت اختلاف و تفاوت داشته است. برخى اين‏طور خيال مى‏ كنند، مى‏ گويند: در ميان ائمه، امام حسين بنايش بر مبارزه با دستگاه جور زمان خود بود ولى ساير ائمه اين اختلاف را داشتند كه مبارزه نمى‏ كردند. اگر اين‏جور فكر كنيم سخت اشتباه كرده ‏ايم. تاريخ خلافش را مى‏ گويد و قرائن و دلايل همه بر خلاف است. بله، اگر ما مطلب را جور ديگرى تلقى كنيم، كه همين جور هم هست، هيچ وقت يك مسلمان واقعى، يك مؤمن واقعى- تا چه رسد به مقام مقدس امام- امكان ندارد كه با دستگاه ظلم و جور زمان خودش سازش كند و واقعاً بسازد، يعنى خودش را با آن منطبق كند، بلكه هميشه با آنها مبارزه مى‏ كند. تفاوت در اين است كه شكل مبارزه فرق مى‏كند.

يك وقت مبارزه علنى است، اعلان جنگ است، مبارزه با شمشير است. اين يك شكل مبارزه است. و يك وقت، مبارزه هست ولى نوع مبارزه فرق مى‏ كند. در اين مبارزه هم كوبيدن طرف هست …، منصرف كردن مردم از ناحيه او هست، علنى كردن باطل بودن او هست، جامعه را بر ضد او سوق دادن هست، ولى نه به صورت شمشير كشيدن.

اين است كه مقتضيات زمان در شكل مبارزه مى ‏تواند تأثير بگذارد. هيچ وقت مقتضيات زمان در اين جهت نمى‏ تواند تأثير داشته باشد كه در يك زمان سازش با ظلم جايز نباشد ولى در زمان ديگر سازش با ظلم جايز باشد. خير، سازش با ظلم هيچ زمانى و در هيچ مكانى و به هيچ شكلى جايز نيست، اما شكل مبارزه ممكن است فرق كند. ممكن است مبارزه علنى باشد، ممكن است مخفيانه و زير پرده و در استتار باشد.

تاريخ ائمه اطهار عموماً حكايت مى‏ك ند كه هميشه در حال مبارزه بوده ‏اند. اگر مى‏ گويند مبارزه در حال تقيّه، [مقصود سكون و بى‏ تحركى نيست‏]. «تقيّه» از ماده «وَقْى» است، مثل تقوا كه از ماده «وَقْى» است. تقيّه معنايش اين است: در يك شكل مخفيانه ‏اى، در يك حالت استتارى از خود دفاع كردن، و به عبارت ديگر سپر به كار بردن، هرچه بيشتر زدن و هرچه كمتر خوردن؛ نه دست از مبارزه برداشتن، حاشا و كَلّا.

روى اين حساب است كه ما مى‏ بينيم همه ائمه اطهار اين افتخار را دارند كه در زمان خودشان با هيچ خليفه جُورى سازش نكردند و هميشه در حال مبارزه بودند. شما امروز بعد از هزار و سيصد سال … مى ‏بينيد خلفايى نظير عبد الملك مروان از بدنام‏ترين افراد تاريخند. در ميان ما شيعه ‏ها كه قضيه بسيار روشن است؛ حتى در ميان اهل تسنن … اگر مقاومت ائمه اطهار در مقابل اينها نبود، و اگر نبود كه آنها فسق ها و انحراف هاى آنان را برملا مى‏ كردند و غاصب بودن و نالايق بودن آنها را به مردم گوشزد مى‏ نمودند، آرى اگر اين موضوع نبود، امروز ما هارون و مخصوصاً مأمون را در رديف قِدّيسين مى‏ شمرديم. اگر ائمه، باطن مأمون را آشكار نمى‏ كردند و وى را معرفى كامل نمى‏ نمودند، مسلّم او يكى از قهرمانان بزرگ علم و دين در دنيا تلقى مى‏ شد.

پی نوشت:

(مجموعه آثار استاد شهيد مطهري (سيرى در سيره ائمه اطهار عليهم السلام)، ج‏۱۸، ص ۹۶- ۹۸.)