زندگي انسان عموماً در سه رابطه خلاصه ميشود. يكي رابطه ی «انسان با خدا»، و دیگر رابطه ی «انسان با خود»، و سوم رابطهی «انسان با ديگران»، و موفقيت هركس در تمام زندگي به اصلاح اين سه رابطه بستگی دارد، و تمام مشكلات انسانها - اعم از زندگي فردي و يا اجتماعي- به جهت مختل شدن اين سه رابطه است. در دعاي مكارم الاخلاق اصلاح اين سه رابطه توسط امامي معصوم، يعني حضرت سجاد(علیه السلام) از خداوند تقاضا می شود.

1-در اين دعا زواياي ظریفِ نيازهاي روحي و قلبي و روانيِ رابطة انسان با خدا و با خود و با ديگران موشكافي شده و با شناخت راه اصلي، در صدد جوابگويي حقیقی به آن نيازها برآمده.

2- دعاي مكارم الاخلاق؛ روابط انسان را طوري در بستر سلامت سوق ميدهد كه اگر انسان همّت کرد تا مراتب عاليه ی معنوی را طي كند، به بحران روحي و افراط و تفريط در عمل دچار نشود و به واقع تحقق روحيه هاي مطرح شده در اين دعا براي توسعه ی معنوي به عنوان مقدمه ی سير و سلوك ضروري است.

3- در اين دعا از راههايي كه انسان را به ناكجاآباد گرفتار ميكند، به شدت پرهيز شده است و از كاربردي ترين روشها سخن گفته مي شود، تا اگر كسي با عزمي جدّي تصميم گرفت بار سنگين اضطرابها را از روان خود فرو نهد، بي دليل خود را بازي ندهد، بلكه به خوبي راه درمان را بشناسد و با تمام وجود در صدد رفع مشكل برآيد و نتيجه بگيرد، زیرا در مقابل انبوه راههاي انحرافي، مسلم يك راه صحيح وجود دارد، و راه صحيح در شكل دادن به روابط سه گانة انساني، همان راهي است كه امام معصوم(علیه السلام) معرفي مي نمايند. عمده آن است كه برخورد ما با اين دعا برخوردي كاربردي باشد و بخواهيم از آن در اصلاح روابط سه گانه ی خود بهره برداري كنيم.

4- امروزه مكتبهاي روان درماني به روشهاي مختلف در صدد تخليه ی فشارهاي رواني بشرِ دوران مدرن هستند، ولي در تمام آن مكتبها يك نقطه ضعف اساسي نهفته است و آن عبارت است از راهنمايي به سوي ناكجاآباد؛ و نهايتاً آن مکاتب در تلاش اند تا با خالي كردن روان از اضطرابها، انسانها را خالي و بيم حتوا كنند. به اصطلاح روش اين مكتبها روش «تخليه ی هرگونه دغدغه از روان انسانها يا به عبارت دیگر پر از هيچي كردن انسانهاست» و اگر هم بخواهند چيزي را جايگزين موضوع عامل آزار رواني كنند، موضوع جايگزين شده چندان تفاوتي با همان تخليه اي كه عرض شد ندارد، حتي اگر موضوعي معنوی جايگزين شده باشد. چرا كه معنويتِ وَهْمي باز همان تخليه است و آن غير از آن نوع جايگزيني است كه در مجموعهی يك مكتب توحيدي پيشنهاد مي شود. پس بايد در جايگزينيِ اضطرابها، انوار عاليه ی خداي قادر مدّ نظر باشد كه آن نیز در دل يك دينِ محكم و قابل اعتماد عملي است؛ و در دعاي مكارم الاخلاق درست همين هدف دنبال شده است. به همين جهت وقتي تقاضايي را با خدا در ميان ميگذاري، ميگويي: «بِقُدْرَتِك» يعني؛ چنين كمالي را به كمك قدرت و توانايي اي كه ميدانم در خدا هست طلب ميكنم، زيرا هرگز به خودي خود نميتوانم مشكل خود را حل كنم. يا پس از طرح تقاضاي مورد نظر از خدا، ميگويي: «بِما عِنْدَكَ» يعني؛ به جهت آن لطف و كمالي كه در نزد تو است، اميدوارم كه اين موضوع حل گردد و اين كمال واقع شود.

5- جا دارد در چنين دوراني كه فشار مناسباتِ حاصل از دنياي ماشينيسم بيش از پيش بر روح و روان بشر سنگيني ميكند، به راهكار مناسب متوسل شد كه به واقع ما را نجات دهد. اگر امروز ماشين، فشاري را از بازوي ما كم كرد، همان فشار را بر روان ما افزود و راه نجات از اين فشار رواني از طريق رهنمودهاي معنوي اولياء الهي ممكن است.
به اميد آن كه به كمك اين دعا دست خود را در دست امام سجاد(علیه السلام) بگذاريم و از آن طریق به سرچشمه ی لايزال، ربالعالمين بيش از پيش نزديك گرديم و به مكارم الاخلاق -كه اوج ارتباط صحيح انسان با خدا و خود و ديگران است- دست يابيم.

پی نوشت:

شرح دعای مکارم الاخلاق استاد طاهرزاده؛گروه فرهنگي لب الميزان

حضرت سجاد (علیه‌السلام) در دعای مکارم‌الاخلاق بعد از آن‌که از حضرت حق برای اجداد بزرگوار و آباء و اولادش طلب رحمت می‌کند، می‌فرماید:

«و نبهنی لذکرک فی اوقات الغفله؛ پروردگارا مرا در حال غفلت و فراموشی و پیروی از نفس، به یاد و توجه به خودت آگاه ساز.وقتی انسان از خدا و ولایت فاصله گرفت، غافل است»

 حضرت درواقع به پیروان و محبین هشدار می‌‌دهد که همیشه در خواب غفلت نباشید. به یاد خدا باشید. به یاد سفر طولانی آخرت باشید. دنیا و اشتغالات و عناوین، شما را از عالم برزخ و قیامت غافل نکند. متذکر باشید که همیشه اینجا نمی‌مانید. همیشه این منصب و ریاست و مال را ندارید. روزی این‌ها را از شما خواهند گرفت. پس حالا که اختیار و قدرت دارید، به یاد خدا و روز حساب و کتاب باشید.

یکی از معانی غفلت این است که انسان به واسطه کثرت اشتغالات دنیوی و صفات رذیله نفسانی، از خدا و اوامر و نواهی‌اش، غافل و فقط به فکر خود و عینیت و شخصیت و عزت و آبرویش است. وقتی انسان از خدا و ولایت فاصله گرفت، غافل است.

غفلت باعث پیروی از هوای نفس می‌شود. انسان که غافل شد، دنبال نفس و صفات رذیله می‌دود، اما امام سجاد (علیه‌السلام)هشدار می‌دهد که انسان باید همیشه از خدا بخواهد در خواب غفلت نباشد. همیشه در فکر حیات ۴ روزه دنیا نباشد و حداقل بخشی از روزش را هم به فکر آخرت باشد. ائمه (علیهم‌السلام) همیشه به مبدأ وصل هستند و لحظه‌ای غافل نیستن. غفلت مال ما انسان‌های عادی‌ است .

اعمالی که از روی غفلت انجام می‌گیرد، اثر عمل را از بین می‌برد، اما اثر ذاتی را از بین نمی‌برد.

این عالم شاهد زیاد دارد حضرت امیر (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «دوام الغفله تعمی البصیره؛ غفلت که زیاد شود، چشم قلبت را کور می‌کند.»(۱)

وقتی در همه کارها غافل باشیم و هر کاری دل‌مان خواست، کردیم، چشم دل‌مان کور می‌شود

با نفس باید محاسبه دقیق کرد

امیرالمؤمنین (علیه‌السلام )نیز می‌فرماید: «جاهد نفسک و حاسبها؛ حساب خودت را بکن. با نفس اماره خبیث جهاد کن.»(۴) نفس اماره خبیث است و با شیطان دست به یکی می‌کند که ما را منحرف کند. باید حسابش را رسید. انسان باید همواره از خودش بپرسد برای خدا، برای دنیا و برای مردم چه کرده‌ام؟ چه خدمتی به خلق کرده‌ام؟

دوری از صفات رذیله؛ عامل رفع غفلت

انسان تا زمانی که خودش را از صفات رذیله نجات ندهد، موفق به رفع غفلت نمی‌شود. مادامی که صفات رذیله در انسان وجود دارد، موفق نمی‌شود غفلت را از بین ببرد، ولو یکی باشد.

پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرمایند: «در هر خانه‌ای که سگ باشد، ملائکه رحمت نازل نمی‌شوند. حضرت می‌خواهند بفرمایند سگ چون نجس است، مانع نزول رحمت حق می‌شود. صفات رذیله هم همین‌گونه‌اند. در وجود هر شخصی که باشند، مانع نزول رحمت الهی به سوی آن فرد می‌شود.»

از طرف باری تعالی به نبی اکرم (صلی ‌الله علیه و آله )خطاب شد:

اگر کسی به اندازه ملائکه آسمان و ملائکه‌ موکل زمین، نماز بخواند و روزه بگیرد، در حالی که حب دنیا دارد، به قدر سر سوزنی این اعمال از او پذیرفته نمی‌شود.

این‌ها به معنی ترک دنیا نیست. خدا می‌خواهد بگوید دنیا را داشته باش، اما علاقه به آن نداشته باش. برای به دست آوردن دنیا دینت را نفروش. دینت مقدم بر هر چیزی باشد. دنیا را داشته باش؛ چون عزت و آبرویت است، اما به‌خاطر دنیا دین‌فروشی نکن. برای خاطر دنیا گناه نکن. با خدا جنگ نکن.

حضرت موسی (علی نبینا و آله و علیه‌السلام) داشت از مسیری عبور کرد. دید یک نفر سجده کرده و دارد گریه می‌کند و ناله می‌زند و حاجتی را از خدا می‌خواهد. ایستاد و مقداری نگاهش کرد. دید خیلی منقلب است و اشک می‌ریزد. گفت خدایا اگر حاجت این بنده دست من بود، به او می‌دادم. حضرت حق فرمود:

او مرا می‌خواند و گریه هم می‌کند، اما علاقه شدیدی به بزهایش دارد. علاقه‌اش آنجاست نه پیش من.

————————————————————
پی نوشت ها:
[۱] غررالحکم، ص ۲۶۶
[۲] سوره اعراف، آیه ۱۷۹
[۳] مصباح الشریعه، ص ۸۶
[۴] غررالحکم، ص ۳۷۱
[۵] همان

شرح دعای مکارم الاخلاق آیه الله ناصری

امام سجاد(علیه السلام) در آغاز همه دعاهای صحیفه، بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت گرامیش(علیه السلام) درود می فرستد.

در جمله اول دو مطلب قابل بحث است، یکی مشروعیت اصل دعا و آن دیگر، درود بر نبی معظم اسلام قبل از آغاز دعا.

دعا یکی از قطعی ترین امور دینی و از جمله ضروریات اسلام است،در ادیان انبیای گذشته و نزد پیامبران سلف نیز دعا امری حتمی بوده است. دعا گاهی قابل استجابت است و گاهی به علل و مصالحی قابل پذیرفتن نیست، اما آنچه در بین تمام دعاها که همیشه مستجاب می شود، دعای صلوات است. در روایات آمده که چون دعای درود بر پیغمبر مورد پذیرش است، برای این که دعاهایتان مستجاب شود، در آغاز دعا، به رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) و اهل بیتش صلوات بفرستید وسپس تقاضای خود را بگویید. حضرت علی(علیه السلام) می فرماید:

«کل دعاء محجوب عن السماء حتی یصلی علی محمد واله ». (2)

و امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

«وقتی یکی از شما در پیشگاه خداونددعا می کند البته تقاضای خود را با صلوات بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) آغازکند، چه آن که درود بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) ، مقبول درگاه الهی است وچنین نیست که خداوند دعایی را که شامل چند مطلب است و باصلوات بر نبی آغاز شده، قسمتی را بپذیرد و قسمت دیگر را ردکند. (3) در روایت دیگری است:

«در پایان دعا هم درود بفرستد». (4)

                                                     «اللهم صل علی محمد و آل محمد»

پی نوشت:

1. شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، ج 2، ص 221؛سفینه البحار، ضمن شرح کلمه «دعا»،امالی شیخ صدوق، ج 1، ص 157.

؛ سفینه البحار، ص 448 واژه «دعا».